(A compilation of oral local literature
by Randy O. Canales)
by Randy O. Canales)
Para sa imu,
Maupay!
Ini an ginsusugad
san kada Lavezaresnon nga naghahangyo nga makadayun sa sayu nga panimalay, ngan
makahuruhimangraw an tagbalay. May dara nga maupay nga pamahung-pahung, ideya,
ngan nutisya. Makalilipay nga paghuruharampang para san makaruruyag nga mga
tinuyuan.
Diri la sa
pakig-amigo naiimod an pagkamaupay san Lavezaresnon. Mababasa sa mga susmatanon
san mga nakalabay nga panahon an magpakaruruyag nga mga pamatasan nga natural
nga kinaiya san mga Lavezaresnon.
Mao ini an aton Manggad,
an aton yaman nga ginpasapasahan tikang pa sa panahon san aton mga
kaapuy-apuyan, nga dara san istorya san hiwa, nagburubalhin sa iba-iba nga
henerasyon.
Maupay!
Tara! Dayun kita sa
mga kasadto nga istorya!
Basahon ta an
magkadurudilain nga mga susmatanon, patigo, alamat, kasabihan, rhymes, ngan mga tinutuudan.
Pinaagi sini nga
mapainubsanon nga gi-us san pagtirok san Manggad san aton bungto nga diri
materyal, makahatag kunta ini sin higayun nga magsurusumpay san ibaiba nga
panahon para masmakilala natun an atun kinaiya komo Lavezaresnon nga
Nortehanon.
Maupay nga pagbasa.
- RANDY O. CANALES
DIIN TIKANG AN NGARAN NA “PINONAYAN”?
An Sumat san Una na mga Tuminungnung
An una nga mga tuminungnong san Lavezares
tumikang sa sirangan na dapit san Samar ngan Bicol. Si Mariano Ubas sayo na
anak ngan lider san mga tuminungnong na nag-istar dapit sa Talisay sa salog san
Sabang (Niyan, inngaranan na Pinonayan
River). An puno pirme ginbibisita san magkadurodulain na katamsihan. Sayu sa
mga tamsi na ira naruyagan mao an Ponay tungod sa maupay na melodiya san tingog
niya. Tikang sadto, nagkasarayo sira Ubas ngan an iba na mga tuminungnong na
ngaranan an lugar sin “Pinonayan.”
An
Alamat
May
ada sadto sin lalaki na nandakop Ponay. Iya ginpuno an butangan sin mga Ponay. Ginhaput
siya san nag-agi na Espanyol kun nanu an sulud san iya dara na butangan.
Nagbaton siya “Ponay!” Tikang sadto, an kaaram san Espanyol na Ponay an ngaran
san lugar. Sa palakaw san panahon, an “Ponay” nagin “Pinonayan”.
MGA ALAMAT SAN MGA LUGAR SA LAVEZARES
An Alamat
san Bunga
Sadto nga panahon, may lugar na
gin-istaran sin napulo la nga pamilya. Harayo an kada tagsa na panimalay na
miskan sira magkuli-at, diri sira mababatian san iba na pamilya. An mga balay
natindog sa ubos san bukid; an iba sa baybay; ngan an iba sa igbaw san
kauumhan.
Mayaman sa kakahuyan ini na lugar, ngan an Bunga
sayu sa mga kahoy na natubo didto. Nagtikang an pagdamu san mga tuminungnong
siton na lugar. Kun ginhahapot sira kun diin sira naka-istar, an ira baton
“Didtu sa damu an Bunga”. Tikang sadtu, an lugar in ngaranan na Bunga.
An
Alamat san Tabok
Sadtu na panahon, sa lugar sa piliw
san dagat naka-istar an pamilya san magpatud nga Mariano Ubas ngan Forperio
Enriquez. Sayu ka adalaw, nag-upod an duwa sakay sin sakayan basi mandakop isda
sa dagat. Hingan adto sira, mayaun sin sakayan na gin ngaranan na “Vinta” na
nagdaup sa ira. Sakay sa Vinta an mga Moros na nagbaligya sin mga epiktus didtu
sa lugar. Sa diri maaram na rason, nagdali-dali sira Mariano ngan Forperio
pagdulag sa Vinta. Sa baybay, sayu na babayi an nagkuliat sin “Tabok na! Tabok
na!”
Tikang sadtu an lugar in ngaranan na Tabok.
An
Alamat san Bani
Sa sayu na harayu na puro naka-istar an arug na
lalaki. Pirmi siya nagluluto sin barani para ipakaun sa iya gin-ataman nga baktin.
An barani nagtikang sa lawas san saging.
San panahon san mga Espanyol, sayu na Espanyol
an nagdaup sa iya hingan naghihimu siya sin barani. Ginhaput siya san ngaran
san lugar. Nagbatun an lalaki “barani” tungod nga diri nasabutan an haput san
bisita.
Nag-abut an panahon na an Pilipinas ginsakup san
mga Amerikano. Nagkadtu sira sa lugar, nagtagu an mga tuminungnong didtu sa
kauumhan, ngan an arug na lalaki an nabilin na naglalaun barani. Sayu sa mga
Hapon an naghapot sa iya san ngaran san lugar, ngan “barani” ta an iya baton
tungud na mau man an iya ginhihimu.
Kahuman san mga Amerikano, mga Hapon an
nagbisita sa puro. Ira didto naabutan an
arug na naglalaun barani. Pareho san mga nauna na nagkadtu sa lugar, naghapot
an mga Hapon san ngaran san lugar ngan barani ta gihapun an batun san lalaki.
“Oh! Barangay Barani!” sugad san sayu na Amerikano. Tikang sadtu, in ngaranan
an lugar sin “Barangay Bani”.
An
Alamat san Barobaybay
Sadtu na panahon, sa lugar na gin ngaranan niyan
sin Barobaybay, may naka-istar na arug na lalaki na gin ngangaranan na Jose.
San iya pag-istar didtu, nagin malipayun siya sa una tungod na damu an langis
an iya napoprodukto. Pero nagin masurub-un
siya tungod na wara iba na na-istar didtu kundi siya gud la.
Sayu ka adlaw, damu na mga tawo an nag-abot sa
lugar basi didtu mag-istar. Nagtindug sira kabalayan. Nagin malipayun si Jose
kay damu na an iya kaurupdan. Sugad na intratar ni Jose an iya urupod bilang
mga anak, intratar man liwat siya nira bilang sayu na amay. Nahimu sira na ugos
na magsarangkay.
Nautod an ira kalipay san namatay an arug. Bag-o
siya nawara sa kalibutan, ginbilin niya sa mga tawo na pagngaranan an lugar sin
“Barobaybay” tikang sa mga pulong na “Baro”, karuyag sidngun “Lapuk”; ngan
“Baybay”. Tungod sa paghigugma sa mga tawo kan Jose, ira ginngaranan an lugar
sin “Barobaybay” sugad san ginbilin niya sa ira.
AN DUWA NA MAGBUGTO NA
KALALAKIN-AN
Sadtu na panahon, mayaun sin duwa na magbugto na kalalakin-an.
An magurang mayaman tungod na damu an nagpapalit san iya alaga na mga baka. An
manghud wara iba na bahandi kundi an iya mga gin-ataman na mga kuying.
Tungod na mayaman an magurang, iya ginmiminus an iya manghud.
Maiimud sa panlawas an kinaiya an kaibahan san duwa. Hingan an magurang patakas
sa mga mag-upay na mga panaptun ngan marasa na mga pagkaun; an manghud mahugos
ngan sayu la an saplut sa iya lawas.
Sayu ka adlaw, san magbabaligya na an iya magurang sa iya
mga baka sa bungto, nakimalu-oy an manghud na maki-upod siya basi ibaligya
liwat an iya mga kuying. Ginpaupod siya san magurang pero ginsugad siya na wara
mapalit san mga kuying sa bungto kay wara sin gamit iton nga hayop ngan diri pa
gud uraura kilala an kuying didto sa ira kakadtuan. Nagbiyahe sira sakay sa
sarakyan san magurang.
Pag-abot nira sa bungto, damu dayun an nagdaup basi
pumalit san mga baka. San naubus na an mga baka, nagkaun an magurang upod an
iya parabulig sa mahal na kaunan. Wara nira iupod an manghud. Pagka-abat niya
san gutom, naglakaw-lakaw siya sa bungto ngan nagsulod sa sayu na kaunan. Iya
naimod an tagyaun na sigi an panbugaw san dipalita nga mga yatot. Nadumduman
niya an sugad san iya magurang na diri pa kilala an kuying didto siton nga
bungto, ngan iya gindaup an tagyaun.
”Yaun ako sin ibaraligya sa imo nga kinahanglanon mo gud didi
sa imo kaunan,” sugad san manghud.
”Nanu man iton?” batun san tagyaun.
”Sayu ini na klase sin hayop na miskan sa iya la ingaw,
mangkakadulag na an mga yatot didi sa imu kaunan.”
”Balitaw. Sigi dad-a iton didi ngan babaydan ko ikaw kun
pira an imu karuyag nga kantidad,” batun san tagyaun.
”Pakauna man mun-a ako kay kanina pa ako nagugutom.”
Nagsugad an nagbabaligya kuying.
Ginpakaun siya san tagyaun san mga marasa na mga linuto,
ngan intagan siya sin panaptun. Pakahuman niya pagkaun, nagkuwa siya sin kuying
sa ira ginsakayan. San naimud siya san iya magurang, nagturaw ini kay iba na
ngan maupay an sul-ot nga panaptun san iya bugto.
Nagbalik siya sa kaunan dara an sayu na kuying. Iya
inpresyuhan sin mil, pero, tungod na natuud gud an tagyaun na daku an
maibubulig sa iya, iya ini ginhimu na dyis mil.
Ginbutang san lalaki an kuying sa bawbaw sa lamisa na may
mga yatot. Nandalagan an mga yatot nga wara na naimud miskan sayu.
Nalipay an tagyaun san kaunan ngan gindagdagan pa an
bayad. Ginhimu adto niya syen mil.
Nakaaram an iba na mga tagyaun san iba na mga kaunan san
baligya san lalaki. Ira ginpalit tanan na mga kuying san lalaki ngan ira siya ginbayaran
sin daragku na mga kantidad. Para sa ira, sayu na daku na grasya an
pagbaligya-a san lalaki san iya mga kuying.
Tungod sini, nagyaman an lalaki sin labaw pa sa kun nanu
mayaun an iya magurang.
AN MAGBUGTO NA NAGIN MAG-ASAWA
Sa sayu na baryo, may naka-istar nga mag-asawa. Sa luyo
san kaiha san ira pag-upod, wara sira magkamay-ada sin anak. Sigi nira an ampu
sa Diyos basi tagan sira sin anak. San uru-arog na sira parihu, ginpamatian san
Diyos an ira pag-ampu. Gintagan sira sin duwa na anak: sayu na lalaki ngan
babayi. Tungod sini, daku an pasalamat san mag-asawa sa Diyos. An ira balay
harani sa kabukiran. Diri sira nagugutom tungod na maduruto ini na pamilya
pagtanum sin mga duma.
San daragku na an mga anak, ginsugo sira san amay pakadto
sa ira tanuman sin duma basi bantayan an ira mais na ginkakadto pirmi san ulot
nga nangangaun san ira tanum.
Pag-abot nira didto, wara pa didto an ulot. Gin-isturyahan
san manghud an iya magurang na diri patayun an ulot, kundi ira la dakpun.
Wara karuyag an magurang. Ruyag gud niya na patayon an
ulot. Sa diri maiha na takna, nag-abot an ulot sa kamaisan ngan nagtikang na
pagkaun-kaon san mga bunga. Gindaup san lalaki basi tigbasun san iya sundang,
piru san pagtigbas na niya, nag-ulang an iya manghud sa atubangan san ulot ngan
siya an natigbas sa may ulo. Ginkulba ngan nahadok an magurang tungod na
nag-abid na an dugo sa ulo san iya bugto.
”Manoy, ayaw kabaraka kay susugarun ko an atun kag-anak
na diri ka kastiguhon kay ako man an may sala,” sugad san manghud.
”Diri. Mangingisug gud adtu sira.” baton san magurang.
Maupay la kay diri gud daku an samad san babayi. San ira
pag-uli, ginsugad san babayi an ira amay na siya an sala sa nahinabu. Pero,
tungod san kahadok san magurang sa ira amay, dunalagan siya ngan waray na
bumalik sa ira balay. Naglakawon siya sa harayo na dapit tubtob na diri na niya
naaraman an lugar na iya naabutan.
Tungod na maduruto man siya, nagtrabaho siya bilang sayu
na kabulig. Sa diri maiha na panahon nakaturu-tirok siya kwarta ngan nagkadto
siya sa harayo na lugar ngan didto siya nangulukasyon. Siton na lugar, nagin
maupay an iya trabaho ngan gintapudan sia san iya amu tungod na buotan nga
maduruto siya.
Wara na siya makabalita kun nanu an nahinabu sa iya ginbayaan
na pamilya. Diri na ngani niya naaraman an kamatay san iya kag-anak.
Naglakawun liwat
an iya bugto na babayi, pero diri sira parihu inkadtuan. Sa kaiha san
panahon, parihu nagdumdom an magbugto na umuli sa ira tuna na kinabuhayan.
Pag-uli nira diri na nira aram kun hain dapit an ira balay kay damu naman an
kabalayan didto sa lugar. Tungod sini, naki-istar sira sa iba na mga balay.
Wara sira magkakilalahay tungod san kaihaan san panahon
na diri sira nagbagat. Sayu kaadlaw, nagsayuan na nag-istambay an babayi. Siton
na takna, naimod siya san lalaki ngan naka-abat siya sin paghigugma sa iya.
Tungod na diri man sira maaram na magbugto sira, ginpamalayian
san lalaki an babayi ngan naruyag man an babayi na mag-asawa sira. Nagkamay-ada
sira sin tulo na mga anak. Tungod na parihu sira maduruto, nagtanum sira sin
mga duma sa ira hawan.
Nag-abot an panahon sin diri pag-uran. Sayu ka gab-i,
nag-inop an lalaki. Ginpapatindog siya san Ginoo san hataas na balay kun diin
niya ibubutang an magkadurudilain na klase san mga tanum kay maabot an adlaw
sin makusog na pag-uran.
Gintuman san lalaki an sugo san Ginoo. Nagbulig sira na
mag-asawa pagtrabaho sini. San human na an balay, nagpahuway an mag-asawa
didto. Ginhuru-hingutuan san lalaki an iya asawa ngan naimod niya an piklat
sini sa ulo. Nadumduman san lalaki an iya bugto na natigbas an ulo. Ginhapot
niya an iya asawa kun nanu kay nagkapiklat siya, ngan sa ira pag-isturya dida
nira naaraman na magbugto ngay-an sira.
AN GAMHANAN NA MANOK
Sadto na panahon, si Juan naka-istar sa sayu na bungto
upod an iya iroy. Sayu ka bisis, nagplano siya sin paghimu sin kasko, sanglit
nagsagka siya sa katahukan dara an iya mga pagkaon. Hingan siya naglalakaw sa
dalan, may sayu na manok na naglalakaw una sa iya. Nagturaw siya kun nanu kay
nag-uuna sa iya dalan an manok.
Taud-taud, nawara an manok sa iya atubangan, ngan
punakadtu sa iya likuran. Nagturaw si Juan kay nanu kay nag-uupod sa iya an
manok. Nag-isip si Juan sin pagdakup sini, pero nahuna-hunaan niya na bangin
maila an manok kaya iya nala ginpabay-an adtu.
Nakasangpot sa iya kakadtuan si Juan, pero upud-upod la
gihapun an manok. Siton na lugar, nanghanap si Juan san kahoy na puydi niya
mahimu na kasku. Kun diin siya nakadto, didto man liwat an manok nagtutungtong
sa sanga san mga kahoy. Sa diri maiha na panahon, nakaagi siya. Ginpulod ni
Juan an kahoy, pero san tikatumba na ini naimud niya an manok sa sayu na sanga
san kahoy, sanglit iya adtu gin-isturyahan.
”Manok, lusad dida kay matutumba na ini na kahoy, bangin
maipit ngan mamatay ka.” bagaw ni Juan.
Unurug an pagturaw ni Juan san nabati niya na nag-isturya
an manok.
”Pabay-i la ako. Ayaw sa akun kabaraka kay diri ako
mamamatay.” baton san manok.
Sanglit pinabay-an nala ni Juan. Padayon siya sin
pagtigbas sa kahoy hasta san natumba ini. Ungod gud man, an manok wara kamatay.
Nanghanap pa si Juan si iba na mga kahoy. An manok nagtungtong sa sanga san
kahoy na karuyag niya pudlon. Didi sini nakapangisip si Juan na kun hain na
kahoy an manok, mau adtu an maupay himuon kasku.
Kahuman san duwa kaadlaw na pag-istar ni Juan sa
katahukan, nahuman niya an kasku.
”Manok, mauli na ako kay human naman an akun trabahuon.
Ikaw la kun umupod ka pa sa akun.” pagsarit ni Juan.
”Oo, mabungyod ako sa imu. Bubuligan ko ikaw na yumaman.
Pirmi mo ako ibubulang kay pirmi ka magagana. Pero kinahanglan na imu ako
pakaunon ngan pa-novenahan, ngan kinahanglan liwat na mangbarato ka san imu
ginanahan. Ayaw paghahagas.” sugad san manok.
Kahuman sini, nagdulhog an duwa. Sa ira balay, ginhimuan
ni Juan an manok sin kulungan ngan ginngaranan niya ini na Buyugon. Sa
bulangan, gintupungan an kadaku san manok. Damu an nagpusta sa kontra tungod na
masdaku ini kan Buyugon. Pero sa una pala na puruk, namatay dayun an kontra na
manok. Sa ika-duwa na sultada, gin-ubos ni Juan an iya kwarta pagpusta. Nagana
na liwat an manok kaya nadoble an kwarta ni Juan. Pag-uli nira sa ira, ginpakaun
niya an manok sin damu, namarato sa iya higripid ngan nagpa-novena.
Sunud-sunod an pagdaug ni Juan. Nagdamu an iya kwarta.
Tungod sini, naghingyap an hadi san lugar na kuwaun an manok. Tungod na maaram
siya na diri adto ihahatag ni Juan, nagsugo siya na kawatun an manok kan Juan
hingan waray siya sa ira balay.
Nahinabu an pagkawat kan Buyugon. Ginparahanap ni Juan si
Buyugon pero wara gud siya makaagi. Ginbulang san hadi si Buyugon, pero lunupad
ini san ginpurok na an nagdulag pakadto sa merkado. Tungod sa kasina san manok
sa mga nagkawat sa iya, ginwarak niya an mga tinda sa merkado. Damu an naglanat
pagdakop sa manok pero wara nira ini kahimu. Nakaabot kan Juan an uru-istorya
kan Juan. Dali-dali siya na nagkadto sa merkado. San naimod siya ni Buyugon,
miskan harayu pa, nagdaop ini sa iya. Nagpasalamat si Juan tungod na naagihan
na niya si Buyugon.
”Ayaw pagbabayad sa kun nanu an napirwisyu didi sa
merkado kay sira an may sala siton. Ira ako karuyag kuwaun miskan habu ako sa
ira. ” sugad san manok.
Nagtuod si Juan kan Buyugon.
Sa padayon na paglabay san mga adlaw, pirme nagagana si
Juan sa bulang tungod kan Buyugon. Nagyaman siya pero wara niya kalimti an
tugon san manok na pakaunon ngan pa-novenahan siya, ngan manbarato sa iba na
tawo san iya ginanahan.
AN MGA GUTOM NA MAG-ARAMIGO
May ada sin tulo nga
mag-aramigu - sira Maria, Juana ngan Josefa. Sira na tulo, mga ilo sa kag-anak.
Kada adlaw, kulang an ira pagkaun. Danay ngani diri na nangangaun tungod na
wara sa ira nagpapakaon.
Sayu kaadlaw, nabatian
nira an uru-istorya sa baryo na yaun sin
balay na puno sin pagkaon didtu sa luyo san pito na hataas na kabukiran.
Ginbaktas san
mag-aramigo an kabukiran. Tungod san sobra na kapagalan ngan kagutuman, mga
kaluyahon na sira pag-abot nira didtu sa balay nga damu kuno an pagkaun.
San ira pagsulod sa
balay, wara sira may naimod nga pagkaun. An balay puno sin mga kahon san
daragkuun na paku.
Duru an ira kabiduan
tungod san sobra nga kapagalan ngan gutom ngan wara manla sira naabutan nga mga
pagkaun. Nanluya sira sin urog ngan nagpuyungko nala sira sa piliw san balay,
hasta na may nagpaimod sa ira na ingkantada. Gin sugo sira san ingkantada
paglimpya ngan pagpainggat san mga paku. Tatagan sira sin pagkaun sa oras na
limpyado na tanan na mga paku.
Nagburulig an tulo na
mag-aramigu pagtuman san sugo san ingkantada para makakaun sira dayun. Pero
tungod sa sobra na pagal pagbaktas ngan gutom, nahingaturog sira Juana ngan
Josefa.
Si Maria nala an
nagpadayon na nagtapos san sugo sa ira ngadto san maubos niya ngatanan na mga
kahon san paku.
Pagkahuman ni Maria, nagpaimod sa iya an ingkantada. Sa
sayu la na pagkampay san ingkantada san iya kamot, an mga kahon-kahon san paku
nahimu na mga magkadurudilain na mga magrasa na pagkaun.
Nagpasalamat si Maria sa ingkantada. Tigda nga nawara an
ingkantada. Ginpukaw ni Maria sira Josefa ngan Juana ngan nangaun sira.
Nabusog sin husto an mag-aramigo ngan didto na sira
pag-istar.
AN BATA NA BABAYE NGAN AN KURU-KASILI
May ada sin sayu na bata na babaye ngan an iya
iroy na naka-istar harani sa sapa. Ilo na an bata sa ama.
Sa luyo san kakurian na ira gin aatubang may ada siya gin
aataman na kasili sa sapa. Sa kada adlaw, nagkakadto siya sa sapa ngan gintutubungan
niya an kuru-kasili.
Nagturaw sa iya an iroy kun nanu kay uru-adlaw siya
nagkakadtu sa sapa.
Sayu ka adlaw, ginsundan siya san iya iruy ngadtu sa sapa
ngan naimud niya kun nanu an in-himu san iya anak sa sapa. Wara makaaram an
bata na gin sundan siya san iya iroy. Gingahoy san bata an kuru-kasili:
“Kuru-kasili! Kuru-kasili!”
Nagdaup dayun sa iya an isda. Iya ini gintubungan ngan ginhulat
niya na matapos ini pagkaun. Naimud ini ngatanan san iroy.
Sayo kaadlaw, naubusan sira san iusuruda. In
isturyahan san iruy an iya anak.
“Wara na kita isuruda. Atun nala dakupon an imu ataman nga isda sa sapa.”
”Ayaw! Ayaw, nanay!”
Siton na takna, wara magpirit an iroy, pero ginkadto niya
gihapon an kuru-kasili sa sapa na diri aram san iya anak. Pag-abot niya didtu,
iya in gahoy an isda.
”Kasili.”
Wara gumawas an isda.
”Kasili. Kasili.”
Wara gihapun gumawas an isda. Inpara-isip san
iroy kun nanu adtu na gin-istorya san iya anak kay nalilimot siya. Taud-taod pa, iya na nadumduman.
”Kuri-kasili. Kuru-kasili.”
Nalipay siya kay nagdaup dayun sa iya an kasili. Iya ini gintubungan
ngan tigda na indakup ngan indara niya sa ira balay. Iya gintago an isda basi diri maimud san iya anak.
Taudtaud, nagkadto an anak sa sapa. Hingan siya wara sa
balay, ginluto san iroy an kasili ngan nagkaun siya. Wara na siya magpaaram sa
iya anak kay maaram siya na diri manta siya makaun.
Gintawag san bata an isda.
“Kuru-kasili. Kuru-kasili.”
Wara may nagdaup sa iya na isda.
”Kuru-kasili. Kuru-kasili.”
Wara gihapun nagdaup na kasili sa iya. Nabidu ngan
naghibi siya . Nadumduman niya na karuyag dakpun san iya iroy an iya gin-ataman
kaya nag-uli siya sa ira.
Pag-abot niya didtu, mga tunok nala san kasili an
naabutan niya. Wara siya mag-isug sa iya iroy tungod na narispeto siya. Kaya
nagparahibi nala siya ngan ginlubong an mga tunok sa hawan san ira balay.
Pirmi-pirmi niya in kakadto an linubngan san tunok san
isda.
Sayu ka adlaw, naimud san bata na nagsusuna an ginlubngan
san mga tunok. Gin-ukad niya an tunok ngan naimud niya nga an tunok san kasili
nahimu nga bulawan.
Gingamit san mag-iroy an bulawan para sira matalwas sa
kakurihan. Naghirot sira paggamit san ira kayamanan kay para sa ira, regalo
adto san kasili.
AN BABAYE NGAN AN
BARAW
May ada sin lugar na harayo sa bungto. Bag-o ka maka-abot
sini na lugar, magtatabok ka mun-a sin sayu na haluag pero diri halarum na
sapa.
An mga naka-istar didto nakukurian sa oras na sira
nadulhog pa-bungto kay masulog an tubig sini na sapa.
Sayu ka adlaw, san madulhog an sayu na arog na babaye sa
bungto, makusog an awas san tubig sa salog.
Sa iya pagtabok, luway-luway ngan mahirot siya. Nakaimud siya sin sayu na baraw nga dali nala malunod
sa tubig. Iya ini gindaup
ngan ginkuwa basi diri malunud. Naka-isip an babaye nga dad-un an baraw ngan buhian didto sa luyo san sapa.
Sa iya paglakaw, ginkagat siya san baraw, pero padayon la
siya gihapon sin pagsalbar san baraw.
Nakatapo niya an sayu na batan-un nga nagsugad siya:
“Mana, nanu kay ginbubuligan mo pa iton na baraw miskan ginkakagat
ka na?”
Nagbaton sa iya an arog na babaye:
”Intoy, kina-iya sini na baraw an mangagat ngan kina-iya man
liwat naton na mga tawo an pagbulig.”
Kahuman sini nagpadayun an babayi pagtabok san salog ngan
ginhuna-huna san batan-un an insugad sa iya san arog.
AN BIRHEN DE LA SALVACION
An Birhen De La
Salvacion mao an Patrona san bungto san Lavezares. Nakatindug an iya imahe
sa sulod san singbahan sa bungto. Pinaagi sa Iya, nag-aaru bulig an bug-os na
bungto para san katalwasan.
Sayu ka bisis gin-abot san makusog na bagyo an
bungto. Ginbaha san tubig an tuna, nawakay an mga balay. Makusugon an balud sa
dagat ngan padayun an pagkidlat, pag-uran, ngan pagdalugdog. An mga tawo duro
ngan dayuday an pangaraba sa mahal na Birhen. Pagkadtu nira sa singbahan, wara
didto an imahe sa Birhen. Ira ini ginhanap kay kun tungali gintiawan la pagtagua,
pero wara gud sira makaagi.
Paghupa san bagyo, nagbalik an imahe sa iya dati
na ginbutangan sa sulod san singbahan. An mga tawo nagturaw kay an badu san
Birhen nagkayaun sin mga mariwbariw ngan
iba pa na mga sighut sa dagat.
Tungod sini, an mga tawo nagtuud na an Birhen
nagmilagro pinaagi sin pagkadto sa dagat para pudngan an pagdaku san balud ngan
hangin sa dagat. Kun diri tungod san Birhen, daku ngan damu unta an mas pa na
mga magraot na nahinabu sa bungto sadtu na pagbagyo.
AN GIYERA SA SUCJAN
Sa panahon na ginsakup san Amerika an Sucjan,
nga niyan ginngangaranan nga Villa, maupay an pakig-upud san mga Kano sa mga
tawo. Unabot an takna san pagkadi san mga Hapon sa Piipinas. Nagkadto ngan ginpara-itsahan
sin granada an mga puro san Biri ngan Sucjan san mga Hapon. Nagkaharadok an mga
tawo san duwa na lugar.
An kaaram san mga Hapon, an mga Pilipino mayaun
sin nakatapon nga sakit. Tungod sini, nagkasarayu an tanan na mga kababyin-an
sa lugar basi kumadtu sa baybay sin wara pan-ilarum na sul-ot. San tidaraun na
an mga Hapon, nagtuwad sira ngan ginpa-imud sa ira an ira mga lubot ngan
nangkadulag an mga dayuhan.
Pagbalik san mga Hapon sa Villa, padayun na
liwat sira sin pagtapok sin mga pasabog didto. Nag-aru bulig an mga tawo sa mga
Kano tungod na diri nira kaya maki-ato sa mga dayuhan, ngan namati sira sa ira.
Nagkulang an mga sundalo na Hapon ngan napirdi sira sa giyera.
Gin pandakop san mga Kano an mga natuda na
Hapon, pero yaun sin sayu na nakatago sa kabukiran. San paka-abat kamingaw sini
na Hapon sa kagurangan, nagdulhog siya sa baryo ngan tigda siya naka-abat sin
paghigugma sa sayu na gwapa na daraga didto. Nag-asawa sira ngan nag kamay-ada
kabataan.
AN MAG-IROY NA KABLAS
Sa sayu na baryo, may ada sin pamilya naura-ura
ka kablas. Kinikurihan
sira makahanap miskan la saplot sa ira lawas. Ginbayaan na sira san amay tungod
na diri niya kaya buhayon an iya asawa ngan sayu na anak na babayi.
Pagdaku-dako san bata, pirme niya ginsaskat an biyawas
didto sa kanto san baryo kay damu pirmi an bunga.
Sayu ka adlaw, san an bata adto sa igbaw san puno, nag-agi
an sayu nga padi san ira lugar. Pagtangad san padi sa puno, kinalasan siya kay
naimud niya an bata na wara sin panti. Iya ginpalusad an bata ngan intagan sin
baynti pesos para ipalit panti san bata.
Malipayon an bata pag-uli niya sa ira balay. Ginpaimod
niya sa iya iroy an kwarta na ginhatag sa iya san padi.
“Nanay, nagsakat ako sa biyawas ngan nag-agi an padi ngan
gintagan ako sin baynti para akon ipalit panti.”
“Hala, mao! Sigi, didi ka la mun-a kay ako naman an
makadto pagsakat sa puno.”
”Sigi Nanay.”
Naglakaw an iroy ngan nagsakat sa puno san biyawas. Ginhulat
niya an pag-agi san padi.
Taudtaod nag-agi an padi. Naimud niya an babayi
sa biyawas. In gahuy niya an babayi ngan ginpalusad sa puno.
Dalidali na naglusad an babayi ngan puno siya
sin paglaum na tatagan siya sin iparalit panti.
San adto na siya sa atubangan san padi. Gintagan siya sin
dos pisos, diri para ipalit panti kundi para ipalit gilit.
SI JUAN NGAN AN MGA MORO
May ada sin bungto nga ginsakop san mga Moro. Sira an naghahadi-hadi didto siton na lugar.
Pirme sira naglilibot sa
bug-os na bungto para aramon an mga nahihinabu sa lugar. Sa ira paglibot,
nagtatarago an mga bata tungod na nahahadok sira sa mga Moro. Tungod sini, gin
hihimo ini san mga kag-anak na panhadok sa ira mga anak.
Sayu si Juan sa mga kabataan sini na lugar. Nagdadalagan si Juan para la makatago kun tiarabot an mga
Moro.
Sayu ka bisis, nag-agi an mga Moro sa gawas san balay
nira Juan. Tara kay wara siya makabantay san ira pag-agi, nagtago si Juan sa
saya san iya iroy.
San wara
na an mga Moro, naggawas si Juan sa saya san iya iroy ngan urog na nahadok kay
naka-imod siya sin Moro na burunguson didto sa sulod.
PABAHU-BAHUAY SIN UTOT
Napamatasan san mga tawo an pagkamay-ada sin mga
paisan-isan pag-abot san Kamahalan.
Nagkatirirok sira sa plaza para san ira silibrasyon. Sayu
san ira paisan-isan an pabahu-bahuay sin utot. Kun kan kanay utot an mababaho
sa pinakaharayu na lugar, mao an magagana.
An mga kaapi sini mao an sayu na Hapon, sayu na Negro,
sayu na Amerikano, ngan sayu na Pilipino na ginngangaranan kan Juan.
Una na nag-utot an Hapon. Makusog an iya utot ngan nakaabot sa bug-os na bungto an
baho. Nagpalakpakan an mga tawo.
Sunod na nag-utot an Negro. Diri gud matunog an
iya utot ngan nabahuan la sa bug-os na plasa.
An Amerikano an nagsunod. Masmakusog an iya utot
ngan nakaabot sa Amerika an baho. Nagin malipayon ngan ungud-ungod an
palakpakan san mga tawo.
Ginkulba si Juan kay pag-abat niya na an
Amerikano na an magagana. Nag-utot siya. An mga tawo la na adto sa intablado an
nakabati ngan wara sin nakabaho.
Ginsiriyakan siya san mga tawo. Naaluhan an mga
Pilipino.
San tilusad na siya sa intablado, nagmasunaun
ngan nag-abri an langit. Naimud si Hesukristo na nakapako sa Cruz. Tungod san
utot ni Juan, gingabot ni Hesus an Iya tuo nga kamot sa Krus ngan nagtahob san
Iya irong.
Nagguruliat ngan nagpalakpakan an mga tawo
tungod na nakaabot sa langit an baho san utot ni Juan. Ngan si Juan an nagana.
AN PRINITOS NA ISDA
Sa sayu na lugar, mayaun sin pamilya na an ira natitigayon
kulang para sa ira pagkaun sa uru-adlaw.
Sayu ka bisis san tikaun pala sira, nag-agi an
ira kapitbahay na ugos sini na pamilya. Gin-imbitaran ina san amay.
“Pari, tara agi mun-a basi mangaun!”
“Sigi la pari. Salamat nala.” baton san tawo.
”Balitaw pari. Didi nala kaun kay mayaun man didi sin
isda na prinitos.” pirit san amay.
”Ayaw la balitaw padi. Tingali kulang pa iton sa iyo na isuruda.”
sugad san tawo na nangakaun liwat pero naalo la.
”Gindaop san amay an iya pari ngan ginpirit pagpasulod sa
ira kaunan.
”Hala nala ngani padi kay nagpipirit ka man.”
Situn na takna, wara pa magtitikang pangaon an pamilya. Ginsekrito san amay an iya mag-iriroy na paunahon nala
pagkaon an ira bisita. Iya ini gin-uruistoryahan para diri gud makakaun sin damu.
San nagkakaun na an tawo, gin para istoryahan siya san
tagbalay na lalaki, basi diri siya makakaon sin damu. Ginparasikop la sira na
duwa san iroy ngan san mga anak sa kurtina.
San naubos na an
kabuka san isda, nabaraka an mag-iroy na tingali ubusan sira san isuruda kaya
nagdurungan an mga bata pagsiyak:
“Tatay, babaliktarun na!”
MGA PATIGO
1.
Didi ko gintanum,
didto nagtubo.
2.
Nagsikop si Pedro,
na-imod an ulo.
3.
Nagpalit ako
suruguon, mas dako pa sa akon.
4.
Naglalakaw ka,
ginkakablit ka.
5.
Nag-agi si Maria,
nabuka an dalan.
6.
Nag-agi si Juan,
gin tusok an bulan.
7.
May sayo na rayna,
damuon an mata.
8.
Harayu ka pa,
gintatawahan ka na.
9.
Nano nga hayop an
may ukig pag saday pa, pagdako wara na?
10.
Naglalakaw ka,
ginbubungyudan ka.
11.
Naglit-ag ako sa
kagurangan, pagtibaw ko, nagbugkas durungan.
12.
Dara mo, dara ka.
13.
Sayo nga tampipi,
puno sin salapi.
14.
Naglukso si
Buktotoy, pagbotwa makalilipayon.
15.
Tambaribi
tambaribi, kahoy na malinig.
16.
Ginyugyog ko an
kabalagunan, naghuni an katamsihan.
17.
May balay ako nga
habubo, may harigi nga sayu.
18.
Laglusad si Maria,
luon luon an saya.
19.
Nano nga hayop an
kun naglilingkod, hataasun, nagtutugbos habubuay?
20.
Diri tawo, diri
hayop, naglulupad.
21.
Nanu na isda an
maistra?
22.
An tayud in tuhug, an tubig in sab-it.
23.
Abut mo na, nag-iikid-ikid ka pa.
24.
Kahoy ni ama mo, inpulpug sa abu.
25.
Naglusad si Maria, luun-luun an saya.
MGA BATON
1. flashlight
2. pako
3. kalo
4. sig-ot
5. zipper
6. lollipop
7. pinya
8. tangga
9. pakla
10. anino
11. uran
12. tsinelas
13. sili
14. kawil
15. kandila
16. gitara
17. tubo
18. puso san saging
19. ayam
20. buradol
21. Mamsa
22. Kinawil nga isda
23. Pag-iwang
24. Upos san kahoy
25. Puso san saging
|
KASABIHAN
An tagak san
putot, tagak san laya.
An bato na
nagliligiron, diri gin lulumutan.
An tawo
na diri namamati, may binabati.
Dalagan san
kinabuhi, lanat san kamatayon.
Masmakagaraba
an diri pagtahod sa ugangan kaysa sa kag-anak.
An barko
an nadaup sa pantalan.
An tawu
na maupay mag-isturya kun mangutang, makuri mabayad.
RHYMES
The
following rhymes are recited by children for fun and entertainment. The
recitation involved two or more persons. One says the lines excluding the last
syllable of every line which would be recited by the partner or other persons
present.
1. Si
Mister Tan
Nagkadto
sa kagubatan
Naghanap
sin utan
Wara siya
sarabutan
Ginkagat
an iya lalabutan
2. Si Manu
Isko
Nagsakay
sa barko
May dara
na sako
An sulod san sako
Udu ko
The following counting rhyme
serves the same purpose of entertainment and fun. It could be pronounced by a
single individual but a number of individuals to recite this rhyme make it more
funny and entertaining.
Bak-one
Bak-two
Bak-three
Bak-four
Bak-five
Bak-six
Bak-seven
Bak-eight
Bak-nine
Bak-ten
SUPERSTITIONS
HOLY WEEK
Diri magkaun sin sinugba o
sinanlag kay magbubutik-butik an panit.
Diri mag-uyag o magpukpok
kay mabubuka an ulo san Ginoo.
FUNERAL
Diri magdara sin pagkaon
tikang sa balay na may patay kay madadara an malas.
Diri manilhig.
HYGIENE
Diri mamaklu, manudlay, ngan
magpaburug kun gab-i.
Diri manilhig kun gab-i.
BELIEFS
Harani sa disgrasya an magrduate nga studyante.
Kun New Year, maglukso ngan piditun an irong pag-abut san alas dose san
kaagahun para maghataas.
Sa una nga pagregla san babaye, lukso tikang sa pantulo na hagdan san talud
sin may gapas sa ulo basi tulo la kaadalaw an pagrigla ngan diri mabug-at sa
ulo.
Sabragan sin
bugas an kinasal pagsulod sa balay basi tapu-on sira san grasya sa ira
pag-asawa.
Hubaan san
lalaki an sapatos san babayi na kinasal pagsulod sa balay basi diri abusuhon an
babayi san lalaki.
Pagbutang
sin gapas sa mga luho na uusukan san harigi para magin magaan an kinabuhi san
maistar sa balay.
Mayaun
nanglilibak sa imo pagnakagat mo an imo dila.
Makuri magpila an samad kun nasamaran sa Kamahalan.
ACKNOWLEDGMENT
Ginpapasalamatan
an mga masunod nga nagpaangbit san mga magpakaruruyag nga mga alamat,
susmatanon, patigo, kasabihan ngan mga gintutu-uhan: mga manggad nga ira pa
naadman tikang san ira mga kaapoy-apuyan.
Mr. RODEL C. CUYCO
·
Diin
Tikang an Ngaran na Pinonayan?
Mrs. ARACELI
ADRIATICO
·
An
Alamat san Bunga
·
An
Alamat san Tabok
·
An
Alamat san Bani
·
An
Alamat san Barobaybay
·
An
Giyera sa Sucjan
Mrs. CRESENCIA
FLORES
·
An
Duwa na Magbugto na Kalalakin-an
·
An
Magbugto na Nagin Mag-asawa
·
An
Gamhanan na Manok
Msgr. WALTER
CERBITO
·
An
Babaye ngan an Baraw
Ms. GERALDINE
SALUNDAGUIT
·
An
mga Gutom na Mag-aramigo
Mrs. NILDA CANALES
·
Beliefs
·
Superstitions
Ms. JULIE ANN
MATNOG
·
An
Bata ngan an Kuru-kasili
Mamay OMPEN FLORES
·
An
Birhen de la Salvacion
ROC
No comments:
Post a Comment